نامه اعمال در آنجا گذارده شود، گنهکاران را می بینی که از آنچه در آن است، ترسان و هراسناکند، و می‌گویند: ای وای بر ما، این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی نیست، مگر اینکه آن را شماره کرده است؟

دوست قرآنی میگوید: نامه اعمال در قیامت چیزی مانند ورق های کاغذ و دفتر و کتاب معمولی نیست، بلکه نقش هایی است گویا که هیچ کس را یارای نفی آن نمی باشد.

شاهد این سخن این است که اگر به شکل دفتر و اوراق معمولی باشد، هزاران برگ لازم است که اعمال یک عمر را در آن بنویسند و چنین کتابی برای همه به آسانی قابل مطالعه نیست و نمی تواند مایه رسوایی بدکاران و افتخار نیکوکاران گردد.

به علاوه خطوط و نقش های معمولی چنان نیست که قابل انکار نباشد، در حالی که از آیات [کهف، آیه 49; حاقه، آیه 25 ـ 29; اسراء، آیه 14]  و روایات به خوبی برمی آید که خطوط این کتاب قابل انکار نیست و سندی زنده و روشن برای همه و صاحبان آن است.

در تفسیر نامه عمل چند دیدگاه وجود دارد:

1. دیدگاه ملا محسن فیض (ره) : «نامه عمل عیناً همان روح آدمی است که آثار عمل در آن رسوخ می کند؛ به گونه ای که با آن نقش گرفته است».[ر. ک: ملا محسن فیض، تفسیر صافی، ج 3، ص 182، ذیل آیه 13 اسراء] بنابراین تفسیر «نامه عمل» کنایه از روح آدمی است که آثار عمل در آن نقش می بندد.

2. دیدگاه مرحوم علامه طباطبائی (ره) ایشان با استفاده از آیه: (یَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوَءٍ ...)[آل عمران، آیه 30]  می فرماید: نامه عمل هر کس، حقایق تمامی اعمال او را در بر دارد، بدون آن که کوچک ترین عملی را از قلم انداخته باشد؛ چنان که آیه ذیل می فرماید:(وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَیَقُولُونَ یَا وَیْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَلَا كَبِیرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا ...)[کهف، آیه 49] ; و كارنامه [عمل شما در میان‏] نهاده مى‏شود، آن گاه بزهكاران را از آنچه در آن است بیمناك مى‏بینى، و مى‏گویند: «اى واى بر ما، این چه نامه‏اى است كه هیچ [كار] كوچك و بزرگى را فرو نگذاشته، جز اینكه همه را به حساب آورده است. ...

نامه عمل ، نفس اعمال انسان است که خداوند آدمی را آشکارا بر آن آگاه می کند و هیچ دلیلی بهتر از مشاهده نیست.

ریز و درشت اعمال در نامه ای می آید

دفتر اعمال گشوده شود،مجرمان را بینی که از آنچه در آن آمده است بیمناک اند و می گویند: وای بر ما، این چه دفتری است که هیچ گناه کوچک و بزرگی را حساب ناشده رها نکرده است! آنگاه اعمال خود را در مقابل خود بیایند؛ و پروردگار تو به کسی ستم نمی کند.

آیات قرآن در باب نامه اعمال متعدد است و از جنبه های مختلف قابل تأمل و توجه است.

یک جنبه مهم آن این است که ریز و درشت و پنهان و آشکار اعمال همه در آن موجود و حاضر است: للَّهِ ما فِی السَّمَاواتِ وَمَا فِی الأَرْضِ وَإِن تُبْدُواْ مَا فِی أَنفُسِكُمْ أَوْ تُخْفُوهُ یُحَاسِبْكُم بِهِ اللّهُ ... (بقره : 284)

آنچه در آسمانها و آنچه در زمین است از آنِ خداست. و اگر آنچه در دلهاى خود دارید، آشكار یا پنهان كنید، خداوند شما را به آن محاسبه مى‏كند،...)

وَإِنَّ عَلَیْكُمْ لَحَافِظِینَ * كِرَامًا كَاتِبِینَ * یَعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ ( انفطار: 10 - 12) (و قطعاً بر شما نگهبانانى [گماشته شده‏] اند ، [فرشتگان‏] بزرگوارى كه نویسندگان [اعمال شما] هستند ، آنچه را مى‏كنید، مى‏دانند. )

أمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَنَجْوَاهُم بَلَى وَرُسُلُنَا لَدَیْهِمْ یَكْتُبُونَ(زخرف: 80) (آیا مى‏پندارند كه ما راز آنها و نجوایشان را نمى‏شنویم؟ چرا، و فرشتگان ما پیش آنان [حاضرند و] ثبت مى‏كنند.)

از این رو قرآن می فرماید که همه می فهمند که اگر از خداوند غافل بوده اند خداوند از آنان غافل نبوده است : یَوْمَ یَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُهُم بِمَا عَمِلُوا أَحْصَاهُ اللَّهُ وَنَسُوهُ ...(مجادله : 6) (روزى كه خداوند همه آنان را بر مى‏انگیزد و به آنچه كرده‏اند آگاهشان مى‏گرداند. خدا [كارهایشان را] برشمرده است و حال آنكه آنها آن را فراموش كرده‏اند، ...)

یک جنبه مهم دیگر نامه اعمال این است که این کتاب فقط از واقعیات و حقایق سخن می گوید، بی هیچ خطا و لغزشی : ... وَلَدَیْنَا كِتَابٌ یَنطِقُ بِالْحَقِّ ... (مۆمنون : 62) (... و نزد ما كتابى است كه به حق سخن مى‏گوید ،...)

 آیا کتاب قیامت شخصی است یا جمعی؟

با بررسی آیات قرآن روشن می شود که در عالم قیامت سه نوع کتاب و نامه اعمال وجود دارد:(با استفاده از تفسیر المیزان)

یک کتاب واحد و جامع وجود دارد، که حساب اعمال همه خلایق در آن ثبت است، از اولین تا آخرین، زیرا قرآن می فرماید: و وضع الکتاب؛ دیگر کتابی است که برای هر امتی تنظیم شده، یعنی اعمال یک امت در آن ثبت و درج شده است : (وَتَرَى كُلَّ أُمَّةٍ جَاثِیَةً كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعَى إِلَى كِتَابِهَا الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ: و هر امّتى را به زانو در آمده مى‏بینى هر امّتى به سوى كارنامه خود فراخوانده مى‏شود [و بدیشان مى‏گویند:] «آنچه را مى‏كردید امروز پاداش مى‏یابید. (جاثیه : 28)

این آیه : (هَذَا كِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْكُم بِالْحَقِّ ... ؛ این است كتابِ ما كه علیه شما به حق سخن مى‏گوید.)(جاثیه : 29)

و سوم کتاب و نامه ای است که خاص هر انسان است :

وَكُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ كِتَابًا یَلْقَاهُ مَنشُورًا ؛و كارنامه هر انسانى را به گردن او بسته‏ایم، و روز قیامت براى او نامه‏اى كه آن را گشاده مى‏بیند بیرون مى‏آوریم. (اسراء: 13) نكته دیگر این كه نامه اعمال از جنس كاغذ و كتاب نیست؛ بلكه مجموعه اى گویا و مجسمه اعمال است - اعمالى كه به صورت نیروهاى پراكنده در این جهان از نظرها محو شده، اما در حقیقت نابود نشده است و به فرمان خداوند در موقع مقرر بدل به ماده مى شود و به صورت هاى مناسبى تجسم مى یابد: اعمال نیك به صورت هاى زیبا و اعمال بد در چهره هایى زشت.

کتابی که در دنیا پوشیده شده، در آخرت رسوا می شود

این كتاب در دنیا از درك انسان پنهان است و حجاب و غفلت روى آن را پوشانده ، در قیامت خداوند آن را مى گشاید و پرده هاى غفلت را كنار مى زند و آدمى را از آن باخبر مى سازد: (لَقَدْ كُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَكَشَفْنَا عَنكَ غِطَاءكَ فَبَصَرُكَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ ) [ق، آیه 22]

ظاهراً منظور علامه طباطبائى از تفسیرى كه براى نامه اعمال ارائه مى دهد، همان صورت ملكوتى اعمال است. [المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوى همدانى، ج 13، ص 95]

3. دیدگاه تفسیر نمونه؛ اعمال انسان، همان گونه كه در درون جان او اثر مى گذارد، در عالم بیرون،در فضا و هواى اطراف، در زمینى كه بر آن زندگى مى كند و در همه چیز اثر دارد؛ گویى بر آن نقش مى بندد، نقش هاى طبیعى و غیر قابل انكار، نقش هایى كه به وسیله قوا و نیروهاى عالم هستى و فرشتگان در دل این موجودات ثبت مى شود و در قیامت پرده از آن برداشته مى شود و آشكار مى گردد.

این آثار از تمام محیط بیرون جمع آورى مى شود و فشرده مى گردد و به دست هر كس داده مى شود و با یك نگاه در آن حال هر كس معلوم است. [تفسیر نمونه، ج 12، ص 55; ناصر مكارم شیرازى و همكاران، پیام قرآن، ج 6، ص 105; ناصر مكارم شیرازى، یكصد و هشتاد پرسش و پاسخ، ص 374]

از این سه دیدگاه در مورد نامه اعمال، دیدگاه علامه طباطبائى كه نامه اعمال را نفس اعمال آدمى مى داند، ارجح و بهتر است. این آیه گواه بر ارحجیت است: (هَذَا كِتَابُنَا یَنطِقُ عَلَیْكُم بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنسِخُ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ) [جاثیه، آیه 29] ; این است كتابِ ما كه علیه شما به حق سخن مى‏گوید. ما از آنچه مى‏كردید، نسخه برمى‏داشتیم.»

ظاهر آیات قرآن (حاقه، 19 و 25; انشقاق، 7 و 10) این است كه نامه اعمال افراد نیكوكار به دست راستشان داده مى شود و نامه اعمال افراد بدكار به دست چپشان، ولى نظر دیگرى هست كه مى گوید: راست و چپ دو امر اعتبارى است، در قیامت اصحاب یمین هر دو دستشان راست است؛ هم چنان كه در مورد خدا گفته مى شود كلتا یدیه یمین[شیخ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج 24، ص 260] و اصحاب شمال هر دو دستشان چپ است.

رابطه توبه و اعمال در نامه اعمال

اگر انسانى در دنیا، در زمان‏هاى مختلف و مكان‏هاى گوناگون، گناهانى مرتكب شد و سپس تائب و نادم شد؛ این گناهان قبل از توبه در باطن، در نامه عمل این شخص با چهره‏هاى گوناگونش، بدون مكان و زمان ثبت و ضبط شده است. اما وقتى كه از گذشته خود واقعاً و از سّر وجودش، منزجر و پشیمان شد و هر روز حسرت و خون ‏جگر خورد، آه كشید و انزجارش به حدى رسید كه دوست داشت و آرزو كرد كه گناهان و آلودگى‏هایش از صحنه وجود برچیده شود، در باطن صحیفه عمل خودچه وضعى خواهد داشت؟

این كنار كشیدن از گناهان و تعلقات و پشیمانى از گذشته، چگونه جلوه خواهد كرد؟

از آیات و روایات استفاده مى‏شود كه آن چهره مخالفت و عناد - كه بر اثر گناهان و تعلقات در نامه عمل او ثبت شده بود - كنار رفته و در باطن قیافه آن قطعه، شرمندگى، ندامت، كوچكى محض، تضرع محض، اطاعت محض و... مى‏شود؛ یعنى، وقتى در صحیفه عمل خود قرار گرفت، شخصى به جاى آن گناه، در حال تضرّع، ناله و شرمندگى ‏است و به جاى دلبستگى‏هاى گوناگون به غیر خدا، فرد عاشق و مطیع محض خداوند است.

وقتى چنین شد، در موقف «حساب» با تبدیل سیئات به حسنات و با تحوّل محبت غیرخدا به عشق و دلدادگى خدا، وضعیت انسان بهتر، حسابش آسان‏تر و ارتقاى او سریع‏تر خواهد بود.

هیچ چیز قیامت با دنیا قابل مقایسه نیست، لذا كیفیت نامه اعمال و گرفتن و خواندن آن براى ما قابل درك نیست و تنها آن چه در آیات و روایات بیان شده مى توان بازگو كرد.

فرآوری: زهرا اجلال    

بخش قرآن تبیان      

منابع:

پرسمان قرآن

سایت افکار نیوز

سایت اندیشه قم