راه تحصیل هدایت از نظر قرآن کریم

هدایت دارای مراحلی است، مرحله اوّل آن؛ مرحله فطرت است، مرحوم علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه « ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِینَ » می نویسد: از این آیه بدست می آید كه افراد متقی میان دو نوع هدایت قرار دارند: یكی هدایت اولیه ای كه آن را به سوی صفت تقوی سوق داد و دیگر هدایتی كه خداوند بعد از احراز مقام تقوا به آنان ارزانی می دارد .

از آن جایی كه هدایت دوم به وسیله قرآن است، ناچار هدایت اول باید پیش از قرآن و به وسیله امر دیگری (فطرت) باشد.

 هدایت در لغت به معنی؛ ارشاد، راهنمایی و نشان دادن راه با لطف و مدارا و مهربانی، می باشد.[1]

هدایت در اصطلاح عبارت از: تعیین كمال مناسب یك شیء و راه رسیدن به آن است.[2]

هدایت در آیات و روایات به دو معنی آمده است: ارائه طریق (نشان دادن راه) و ایصال به مطلوب (رساندن به مقصد)[3] و نیز به معنی: فراهم ساختن مقدمات برای رسیدن به مقصد می باشد.[4]

انواع هدایت

1. هدایت تكوینی؛ به معنی رساندن هر چیزی كه در عالم وجود دارد، به سرمنزل مقصود و كمال نهایی آن مانند هدایت زنبور عسل در خانه سازی و عصاره گیری از گلها و میوه ها و پیمودن راهی كه آفریدگارش تعیین نموده و در نتیجه تولید عسل كه هدایت ویژه و به كمال رساندن آن می باشد.

این نوع از هدایت را هدایت عامه و همگانی نیز می نامند.

2. هدایت تشریعی؛ این نوع از هدایت مخصوص انسان است و به این معناست كه خداوند متعال، برای رساندن بشر به سرمنزل مقصود كه همان ملاقات با پروردگار متعال باشد، از هیچ گونه ارشاد و راهنمایی، دریغ نورزیده است.

ساده اندیشان را بوسیله تمثیل و مثال های زیبا و عده ای را به وسیله موعظه و نصیحت و متفكران را از راه آموختن حكمت و با عده ای نیز از طریق جدال احسن، به سوی خویش دعوت فرموده است، همان طور كه به پیامبرش ـ صلی الله علیه و آله ـ می فرماید: «ادع الی سبیل ربك بالحكمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتی هی احسن؛ مردم را با حكمت و موعظه نیكو و جدال احسن، به راه پروردگارت، دعوت كن.»[5]

مراحل هدایت در انسان

مرحلة اوّل

مرحله فطرت است، مرحوم علامه طباطبایی در ذیل آیه شریفه «ذَلِكَ الْكِتَابُ لاَ رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِینَ » می نویسد: از این آیه بدست می آید كه افراد متقی میان دو نوع هدایت قرار دارند: یكی هدایت اولیه ای كه آن را به سوی صفت تقوی سوق داد و دیگر هدایتی كه خداوند بعد از احراز مقام تقوا به آنان ارزانی می دارد .

از آن جایی كه هدایت دوم به وسیله قرآن است، ناچار هدایت اول باید پیش از قرآن و به وسیله امر دیگری (فطرت) باشد.[6]

این مرحله از هدایت شامل همه انسان ها می شود؛ و اگر كسی فطرت توحیدی خود را به سبب گناهانی مثل «ظلم» و «فسق» و «كفر» خاموش نكرده باشد، هدایت تشریعی قرآن كریم را می پذیرد.

مرحلة دوم

مرحله دوم، هدایت تشریعی است، یعنی وقتی انسان با فطرت خدادادیش به سوی قرآن كریم روی آورد، و می تواند به او امر و نواهی آن پایبند شود.

مرحله سوم

مرحله بعدی هدایت آن است كه انسان با پایبندی به دستور های قرآن كریم ، به صفت «تقوا» متصف شود.

تقوا یك امر وجودی و تكوینی است كه مترتب بر هدایت تشریعی قرآن كریم می باشد و اگر كسی به این مرحله برسد خداوند مراحل بالاتر از هدایت را به او عنایت می فرماید: «...وَمَن یُۆْمِن بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ؛[7] ...و كسى كه به خدا بگرود، دلش را به راه آورَد، و خدا [ست كه‏] به هر چیزى داناست.

باز می فرماید: «وَیَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدًى ... »[8]

و خداوند كسانى را كه هدایت یافته‏اند بر هدایتشان مى‏افزاید ، ... .»

مرحلة چهارم

چهارمین مرحله از هدایت الهی ویژه كسانی است كه به سوی خدا، توبه و پشیمانی داشته باشند، چنان که می فرماید: «... وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ أَنَابَ [9] و هر كس را كه [به سوى او] بازگردد، به سوى خود راه مى‏نماید.»

كسی كه چند نوبت به سوی خدا بازگشت و این پشیمانی در بازگشت به سمت خدا برای او ملكه شد و یك حالت خاص به نام انابه پیدا نمود و جزء پیامبران شد، آن گاه از فیض تكوینی ویژه ای برخوردار خواهد شد كه دیگران به آن نائل نمی شوند. «اللَّهُ یَجْتَبِی إِلَیْهِ مَن یَشَاء وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَن یُنِیبُ »[10] 

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:

1. هدایت در قرآن، آیة الله جوادی آملی، عبدالله،

2. هدایت و ضلالت در قرآن، كلام و فلسفه، منیژه سیار اطراش لنگرودی. 

 پی نوشت ها :

[1] . راغب اصفهانی، مفردات، مادة هدی.

[2] . هدایت در قرآن، ص20.

[3] . مكارم شیرازی، ناصر و همكاران، تفسیر نمونه، ج 17، ص 167.

[4] . همان، ج 8، ص 142.

[5] . ر.ك: جوادی آملی، عبدالله، هدایت در قرآن، مركز نشر فرهنگی رجاء، چاپ سوم، 1372، ص 7.

[6] . المیزان، ج 1، ص 52، به نقل: هدایت و ضلالت در قرآن، كلام و فلسفه، ص 42.

[7] . تغابن/ 11.

[8] . مریم/ 76.

[9] . رعد/ 27.

[10] . شوری/ 13.

بخش قرآن تبیان

منبع: اندیشه قم