چه کنیم تا اعمالمان ماندگار شوند؟!

طبیعت زندگى این جهان مادى، فنا و نابودى است، محكمترین بناها، با دوام ترین حكومت ها، قوی ترین انسان ها، و هر چیز كه از آن مستحكم‏تر نباشد، سرانجام كهنه و فرسوده و سپس نابود مى‏شود، و همه بدون استثناء خلل‏پذیرند.

اما اگر بتوان این موجودات را به نحوى با ذات پاك خداوند پیوند داد و براى او و در راه او به كار انداخت، رنگ جاودانگى به خود مى‏گیرند، چرا كه ذات پاكش ابدى است و هر چیز که نسبتى با او دارد رنگ ابدیت مى‏یابد:

اعمال صالح، ابدى هستند، شهیدان حیات جاویدان دارند، پیامبران و امامان و دانشمندان راستین، و مجاهدان راه حق، تاریخشان، توأم با ابدیت است، چرا كه همه رنگ الهى دارند.

مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُۆْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ یَعْمَلُونَ (97نحل )

هر كس- از مرد یا زن- كار شایسته كند و مۆمن باشد، قطعاً او را با زندگى پاكیزه‏اى، حیاتِ [حقیقى‏] بخشیم، و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام مى‏دادند پاداش خواهیم داد.

طبیعت زندگى این جهان مادى، فنا و نابودى است، محكمترین بناها، با دوام ترین حكومت ها، قوی ترین انسان ها، و هر چیز كه از آن مستحكم‏تر نباشد، سرانجام كهنه و فرسوده و سپس نابود مى‏شود، و همه بدون استثناء خلل‏پذیرند.

اما اگر بتوان این موجودات را به نحوى با ذات پاك خداوند پیوند داد و براى او و در راه او به كار انداخت، رنگ جاودانگى به خود مى‏گیرند، چرا كه ذات پاكش ابدى است و هر چیز که نسبتى با او دارد رنگ ابدیت مى‏یابد:

اعمال صالح، ابدى هستند، شهیدان حیات جاویدان دارند، پیامبران و امامان و دانشمندان راستین، و مجاهدان راه حق، تاریخشان، توأم با ابدیت است، چرا كه همه رنگ الهى دارند.

به همین دلیل، آیات فوق به ما هشدار مى‏دهد كه بیائید سرمایه‏هاى وجود خود را از فناپذیرى نجات بخشید، و در صندوق پس‏اندازى ذخیره كنید كه دست تطاول ایام به محتویاتش نمى‏رسد، و گذشت شب و روز آن را به فنا و نیستى سوق نمى‏دهد.

معنای لغوی و اصطلاحی

باقیات: جمع مونث سالم «باقیه»، به معنای آنچه از چیزی باقی مانده است یا باقی می‌ماند.

صالحات: جمع مونث سالم «صالحه»، به معنای نیكو، خوب و درست

باقیات الصالحات از جمله واژه‌های اسلامی است كه در متون دینی ، روایات و حتی قرآن كریم به آن اشاره شده است.

لغتنامه دهخدا معنای این واژه را « هر عمل نیک و صالح که ثواب آن باقی بماند ، عمل های صالح و همه کردارهای نیکی که در این جهان از کسی صادر می شود.»

لغتنامه معین «عمل های نیك و كارهای نیكو» معرفی كرده است.[ به نقل از تاج العروس ، اقرب الموارد]

الباقیات الصّالحات، تعبیری که در قرآن[کهف : 46، مریم : 76] برای افاده امور نیکِ ماندنی، با اشاره به ناپایداری دارایی های دنیا مانند ثروت و فرزند، و بی ثمری امکانات و مهلتی که خدا به گمراهان می دهد، به کار رفته است.

در دو آیه حاوی این تعبیر بر بهتر بودن «الباقیات الصّالحات » چه از نظر پاداش یا نفع (خَیرٌ عندَ رَبِّک ثواباً) و چه از نظر خواستنی یا شایستة امید بستن بودن (خیرٌ أَمَلاً) و چه از نظر فرجام و نتیجه (خیرٌ مَرَدّاً) تأکید شده است .

باقیات الصالحات در قرآن

این واژه 2 بار در قرآن كریم به كار رفته است ؛ یكی در آیه 46 سوره مباركه كهف و دیگری در آیه 76 سوره مباركه مریم

الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَیْرٌ أَمَلًا : مال و پسران زیور زندگى دنیایند، و نیكی هاى ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [نیز] بهتر است. (46 كهف)

وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدًى وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَیْرٌ مَّرَدًّا : و خداوند كسانى را كه هدایت یافته‏اند بر هدایتشان مى‏افزاید، و نیكیهاى ماندگار، نزد پروردگارت از حیث پاداش بهتر و خوش‏فرجام‏تر است.( 76 مریم)

مفسّران در توضیح دو وصف مذکور در آیه گفته اند که این امور، که به دلیل خالصانه و خدایی بودن از تباهی به دورند ، به اعتبار پاداش اخروی به صفت «بقاء» متصف شده اند.

همچنین در بیان موصوف «الباقیات الصّالحات » چند قول وجود دارد و مشهورترین آنها بر اساس حدیثی است که به طرق و عبارات مختلف از پیامبر صلّی اللّه علیه وآله وسلّم نقل شده است .

بر طبق این حدیث ، اذکار تسبیح و تحمید و تهلیل و تکبیر (سبحان اللّه و الحمدللّه و لااله الاّ اللّه و اللّه اکبر) و نیز «لاحول و لاقوّة الاّ باللّه » (ذکر اخیر در همة روایات نیامده است ) همان (و یا شماری از) «الباقیات الصّالحات »اند و اشتغال به این اذکار فوائد چندی در دنیا و آخرت ، از جمله محو آثار گناهان و نجات از عذاب و کسب نعمت های بهشتی دارد و به همین جهت بر مداومت در آنها تأکید شده است .

باقیات الصالحات در تفاسیر قرآن

مفهوم «باقیات صالحات» آن چنان وسیع و گسترده است كه هر فكر و ایده و گفتار و كردار صالح و شایسته‏اى كه طبعاً باقى مى‏ماند و اثرات و بركاتش در اختیار افراد و جوامع قرار مى‏گیرد شامل مى‏شود. (برگزیده تفسیر نمونه ،ج 3 ،ص 46)

وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ و آن عمل هاى شایسته‏اى كه ماندگارند، نه فاسد شدنى و زوال‏پذیر، مانند: چیزهایى كه نفوس بر آن‏ها اهمیّت مى‏دهند، مال دنیا، اولاد و چیزهایى كه لازمه و دنباله‏ى آن‏هاست خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا : نزد پروردگارت آن عمل هاى شایسته‏ى پایدار بهتر است اگر چه میل شما بر مال و اولاد آن را بهتر مى‏نمایاند، پس شایسته است كه انسان عمل شایسته را طلب كرده و آن را آرزوى خویش قرار دهد نه مال و اولاد را.

مقصود از عمل هاى صالح كه باقى مى‏مانند عملى است كه انسان به حكم عقل آن را انجام مى‏دهد نه به حكم نفس به عبارتى عملى است كه اثر آن در كلمه‏ى باقى انسان كه همان صفحه‏ى نفس است باقى بماند،و به عبارت دیگر عملى است كه انسان آن را از وجهه‏ى ولایت تكوینى‏اش انجام مى‏دهد و آن وجه باقى خدا است كه به سبب ولایت تكلیفى و با بیعت باطنى حاصل و ظاهر مى‏شود براى این كه عمل صالح اختصاص بر فعل و عمل خاصّ ندارد.

اخبار در تفسیر آن مختلف است به طورى كه بر: نماز شب، مطلق نماز، نمازهاى پنج گانه‏ى واجب، تسبیحه‏ى كبرى، اولاد صالح، درختان میوه كه انسان آن را مى‏كارد، و به اصل همه‏ى اعمال صالح كه همان ولایت است تفسیر شده است و نیز بر محبّت كه لازمه‏ى اساسى ولایت است یا به دنبال آن مى‏آید.(ترجمه المیزان ، ج‏13 ، ص  443)

و مراد از باقیات الصالحات در آیه شریفه اعمال صالح است، زیرا اعمال انسان، براى انسان نزد خدا محفوظ است و این را نص صریح قرآن فرموده.

اعمال آدمى براى آدمى باقى مى‏ماند ؛ اگر آن صالح باشد «باقیات الصالحات» خواهد بود، و اینگونه اعمال نزد خدا ثواب بهترى دارد، چون خداى تعالى در قبال آن به هر كس كه آن را انجام دهد جزاى خیر مى‏دهد. و نیز نزد خدا بهترین آرزو را متضمن است، چون آنچه از رحمت و كرامت خدا در برابر آن عمل انتظار مى‏رود و آن ثواب و اجرى كه از آن توقع دارند بودن كم و كاست و بلكه صد در صد به آدمى مى‏رسد.

پس این گونه كارها، از زینت‏هاى دنیوى و زخارف زودگذر آن كه برآورنده یك درصد آرزوها نیست، آرزوهاى انسان را به نحو احسن برآورده مى‏سازند، و آرزوهایى كه آدمى از زخارف دنیوى دارد اغلب آرزوهاى كاذب است، و آن مقدارش هم كه كاذب نیست فریبنده است.

از طرق شیعه و سنى از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و از طرق شیعه از ائمه اهل بیت (علیهم السلام) روایت شده كه منظور از« باقیات الصالحات» تسبیحات چهارگانه یعنى« سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر» است. و در بعضى دیگر آمده كه مراد از آن نماز است.

در بعضى دیگر آمده كه مقصود از آن مودت اهل بیت است، و همه اینها از باب ذكر مصادیق آیه است كه جامعش این مى‏شود كه منظور از« باقیات الصالحات» اعمال صالح است.(ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن ، ج‏15 ،  ص 73)

وَ الْباقِیاتُ الصَّالِحاتُ خَیْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَیْرٌ أَمَلًا: طاعت و هر كار نیكى را «باقیات صالحات» مى‏نامد، زیرا- بقول ابن عباس و قتاده- پاداش آنها ابدى و جاودانى است.

آرى اینگونه كارها از لحاظ پاداش و دلبستگى براى آدمى از مال و اولاد و سایر تجملات دنیا بهترند، زیرا پاره‏اى از دلبستگى‏هاى انسان، جنبه خیالى دارند و كاذبند، اما دلبستگى‏ها و آرزوهاى اخروى، واقعیت دارند، زیرا هر كس كار خیرى را به آرزو و امید پاداش انجام دهد، به آرزوى خود مى‏رسد.

برخى گفته‏اند: «باقیات صالحات» كارهایى است كه سلمان و صهیب و دیگر مسلمانان مستمند، انجام می دادند و آن عبارت از «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر» بود.

انس بن مالك از پیامبر گرامى اسلام روایت كرده است كه: به هم نشینان خود فرمود: سپر خود را بگیرید. گفتند: به وسیله آن از دشمن، اجتناب كنیم؟ فرمود: سپر خود را بگیرید تا شما را از آتش حفظ كند. بگویید: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر» این كلمات، وسیله پیش افتادن انسانند و او را اجابت مى‏كنند. اینها پاسداران انسان و باقیات صالحات هستند.

همچنین از پیامبر بزرگوار روایت شده است كه: اگر از بیدار ماندن شب و مبارزه با دشمن، عاجز هستید، از این كار عاجز نیستید كه بگویید: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اكبر» این كلمات، باقیات صالحات هستند. آنها را بگویید.

ابن مسعود و سعید بن جبیر و مسروق و نخعى گویند: باقیات صالحات، نمازهاى پنجگانه هستند. از امام صادق (علیه السلام) نیز چنین روایت شده است. همچنین از آن پیشواى بزرگوار نقل شده است كه: نماز شب از باقیات صالحات است.

برخى گفته‏اند: دختران صالح، باقیات صالحات هستند.

بهتر است آیه را بر عموم این معانى حمل كنیم تا شامل همه خیرات و طاعات بشود.

در كتاب ابن عقده است كه امام صادق (علیه السلام) به حصین بن عبد الرحمن فرمود:  اى حصین، دوستى ما را كوچك مشمار، زیرا از باقیات صالحات است. عرض كرد:  یابن رسول اللَّه، من آن را كوچك نمى‏شمارم، بلكه خدا را بر آن حمد مى‏كنم.

علت اینكه طاعت‏ها را «صالحات» نامیده‏اند، این است كه: اینها شایسته‏ترین اعمال هستند، زیرا خداوند به آنها امر كرده و در برابر آنها وعده پاداش داده و ترك آنها تهدید به كیفر كرده است.

بیائید سرمایه‏هاى خود را براى خدا و در راه خلق خدا و جلب رضاى او به كار اندازید تا مصداق" عِنْدَ اللَّهِ" گردد، و به مقتضاى" ما عِنْدَ اللَّهِ باقٍ" باقى و برقرار شود.

 زهرا اجلال         

بخش قرآن تبیان   

منابع:

بیانات حجت الاسلام تاج

بیانات حجت الاسلام قرائتی

سایت حوزه

اندیشه قم